Jugoslavija, za jedne propuštena šansa, a za druge najveća zabluda XX veka. U svakom slučaju, država koja je obeležila živote ljudi na ovim prostorima i ostavila toliko dalekosežne posledice da sam njen pomen i danas izaziva jake emocije i brojne kontroverze. Jedno od ključnih pitanja koje se obično u svim raspravama na ovu neiscrpnu temu poteže je pitanje njenog nastanka, ali i njenog nestanka u poslednjoj dekadi prethodne i u prvoj deceniji ovog stoleća.
“Jugoslovenstvo nije poniklo ni iz kakvih pozitivnih osnova, nego iz jednog apsolutnog nesporazuma; produkt je jednog naročitog poremećaja svih zdravih načela za život, jedna romantika koja je postavljena nasuprot realne politike i jedna fatamorgana koja je odvela u katastrofu državu Srbiju, jedino realnu u tom nezdravom snu o nemogućem i neprirodnom.”
Ovo je zapisao Jovan Dučić pre 76 godina u jeku realizacije eventualnih rezultata “spajanja nespojivog“ iz 1918. godine oličenih u bezumnom pogromu i genocidu nad srpskim narodom u toku Drugog svetskog rata, a koji je počinjen rukom tzv. “jugoslovenskih sunarodnika” srpskog etnosa i to na prostorima današnje Hrvatske, Bosne, Dalmacije, Slavonije, Srema, Hercegovine, Bačke, BJR Makedonije…
Kako je onda i nakon ovih zločina pred kojima su i sami nacistički i fašistički okupatori zanemeli došlo do ponovnog stvaranja zajedničke države? Da li je entuzijazam pojedinih srpskih i južnoslovenskih intelektualaca i političara, iskazan u idealima o potrebi postojanja jedinstvene države Južnih Slovena, pa i jugoslovenske nacije, predstavljao dovoljnu meru zakonomernosti prema kojima su i inače, nacije i države nastajale u istoriji svetskih civilizacija?
– Od stvaranja zajedničke države srpska i hrvatska politička elita stalno sukobljavale povodom uređenja države. Srpska elita smatrala je da je unitarno uređenje najbolje rešenje za sve narode, jer je bilo teško u SFRJ povući granice, a da neko ne bude nezadovoljan. S obzirom na činjenicu da su Srbi najbrojniji narod, Hrvati su težili federaciji. Taj spor doveo je do stalne nestabilnosti u Jugoslaviji, Srbi doživljavali Jugoslaviju kao konačno rešenje, a za Hrvate je ona bila samo – etapa – istakao je istoričar Srđan Graovac na tribini “Kako je razorena Jugoslavija u poslednjim decenijama 20. veka” održanoj 30. aprila u Klubu “Tribina mladih” Kulturnog centra Novog Sada.
U toj zajedničkoj državi, komunistička vlast u Srbiji proglasila je dve pokrajine – Kosovo i Metohiju i Vojvodinu. Posledice takvih odluka osećamo i danas, a naročito onu kada je srpskim izbeglicama posle Drugog svetskog rata zabranjeno da se vrate na KiM, što je dramatično promenilo etničku sliku te pokrajine, smatraju predavači.
MISTERIJA TITOVOG KUMA: Leka Ranković, najmoćniji čovek Jugoslavije koji je svoje tajne odneo u grob
Međutim, slovenačka i hrvatska politička elita i dalje nisu bile zadovoljne. Zagovarale su ideju da i takvu federaciju treba dodatno federalizovati.
Godine 1962. na tajnom sastanku Centralnog komiteta Jugoslavije, Edvard Kardelj prvi put je javno izneo ideju da treba nastaviti federalizovanje države i ojačati republike. Kardelj je bio pred političkom likvidacijom, ali je Tito odustao, jer su Kardelja složno branili Slovenci. Ubrzo se Titu požalio i Vladimir Bakarić da hrvatsko pitanje nije rešeno – podvukao je Graovac.
U naredne tri godine, uz Titovu podršku, usledilo je uklanjanje najbližih ljudi Aleksandra Rankovića, koji se čvrsto zalagao za očuvanje federalne Jugoslavije. Ranković je smatrao da ponovno otvaranje nacionalnog pitanja vodi u razbijanje zemlje. Na Brionskom plenumu 1966. godine, sa političke scene Ranković je uklonjen.
– Novim Ustavom SFRJ iz 1974. godine država je uređena više po konfederalnom nego po federalnom principu. Taj ustav bio je ključni osnov za raspad države što se, uz velike promene na međunarodnom planu kao što je bio raspad SSSR, i dogodilo 90-ih godina – objasnio je Graovac.
Gost tribine, istoričar Ognjen Karanović podsetio je, između ostalog, da je američki diplomata Lorens Iglberger javno priznao da je Nemačka stalno pritiskala SAD nastojeći da se što pre prizna nezavisnost Slovenije i Hrvatske.
– Nema nikakve sumnje u to da najveću odgovornost za tragičan položaj u 90-im godinama prošlog veka ima srpska politička elita koja je 1974. godine učestvovala u kreiranju Ustava SFRJ, što je i dovelo do definitivnog raspada SFRJ – zaključio je Karanović.
