Heroina Velikog rata, maskota Balkanske armije, srpska Jovanka Orleanka – Slavka Tomić. Tako su saveznički mediji u Evropi, Americi i Australiji nazivali srpsku ratnicu početkom 1916. godine, izveštavajući iz Soluna.
U knjigama koje su se bavile ulogom i značajem žena u Prvom svestkom ratu, engleski i francuski autori su navodili baš srpsku narednicu Tomić kao simbol žene ratnice. Njena pojava opčinila je i francuskog slikara Almeri Lobel Riša, koji je njen lik ovekovečio još u Kavadarcima 1915. godine. O Slavki Tomić svedoči i kratak filmski zapis u britanskom filmskom žurnalu.
Srpskoj istoriografiji i štampi, biografija mlade ratnice ostala je potpuno nepoznata, a njen ratni put je moguće rekonstruisati samo posredno, na osnovu informacija koje su o njoj 1916. godine objavili strani mediji. Domaći mediji je pominju tek u novije vreme.
Prvi tekstovi, uz koje je štampana i fotografija osamnaestogodišnje Slavke u uniformi, objavljeni su 4. februara 1916. godine u britanskim novinama Dejli skeč i Dejli miror. Izveštavajući iz Soluna, britanski reporteri su narednicu Tomić nazvali maskotom Balkanske armije, navodeći jedino da je dve godine u borbenim redovima srpske vojske.
Nekoliko dana kasnije, 9. i 25. februara, privlači i pažnju francuskih medija. Njena fotografija se našla na naslovnoj strani Ekselsiora, koji joj odaje počast nazivajući je srpskim vojnikom i srpskom heroinom. Francuski ratni izveštač iz Soluna Žil Rato je u listu Gal 11. februara objavio i razgovor sa komitom Slavkom Tomić.
U rat je ušla kao običan vojnik. Povređena je u bici u Sarajevu i otad ima metak u kolenu. Nežnog lica, gotovo dečjeg i sa sitnim svetlosmeđim očima, Slavka se smeši kad se povede razgovor o njenim saborcima, a mršti kad joj neko pomene Austrijance i Bugare. Razgovarali smo posredstvom prevodioca. Prvo mi je ispričala da je unapređena u narednika, zahvaljujući zaslugama u borbi protiv Nemaca. Zatim je izjavila da joj je jedina želja da, pošto joj u francuskoj bolnici pomoću rendgena izvade metak koji je sprečava da savija desnu nogu, stupi u novooformljene bataljone srpske vojske u Solunu – zapisao je Rato.
U domaćoj istoriografiji i publicistici nema podataka o tome odakle je, kada se, gde i kom četničkom odredu pridružila. Žene nisu bile u sastavu redovnih jedinica Vojske Kraljevine Srbije, a one koje su želele u borbu priključivale su se dobrovoljačkim jedinicama.
Početkom rata 1914. godine, srpska vlada je formirala četiri dobrovoljačke jedinice: Zlatiborski četnički odred pod komandom majora Koste Todorovića, Jadarski odred sa komandantom majorom Vojinom Popovićem, Rudnički četnički odred majora Voje Tankosića i Gornjački odred pod komandom Velimira Vemića.
O još jednoj srpskoj heroini, ranjenoj 12 puta i odlikovanoj za hrabrost možete čitati KLIKOM OVDE!
Slavka Tomić je najverovatnije do Sarajeva, gde je ranjena, stigla sa Gornjačkim odredom, koji je sa jedinicama Užičke i Sandžačke vojske 1914. godine prešao u istočnu Bosnu i krajem septembra stigao do Pala. (Gornjački odred je ratovao u sastavu Limskog odreda.)
– Gornjački odred majora Velimira Vemića formiran je u Svilajncu i u njemu je bilo dosta Vojvođana. Ovaj odred, septembra 1914. godine, stigao je do Pala i Sarajevskog polja, odnosno prodro u najdublju pozadinu. Trojke odreda spuštale su se i u samo Sarajevo – piše istoričar Milan Micić u knjizi “Srpsko dobrovoljačko pitanje u Velikom ratu”.
Njujork tajms 5. marta 1916. godine, međutim, piše da je Slavka ratovala sa komitama majora Voje Tankosića. Tu je jedinicu inače u prvim ratnim danima formirao Jovan Babunski, jer je Tankosić bio optužen za učešće u atentatu na Franca Ferdinanda i pritvoren po nalogu Austrougara.
Verziju amerčkog lista o Slavkinom pripadništvu Tankosićevim komitama osporavaju ratni izveštaji srpske Vrhovne komande, u kojima nije zabeleženo da su pripadnici te jedinice dolazili do Sarajeva 1914. godine.
Tankosićevi četnici su se, međutim, na početku rata borili zajedno sa ljudima Jovana Stojkovića Babunskog, braneći srpsku prestonicu, i iz tog vremena možda potiče i poznanstvo Slavke sa starim komitskim vojvodom, koji je posle borbi u odbrani Beograda prekomandovan u Makedoniju, gde će Tomićeva godinu dana kasnije vojevati.
U vreme kada su nastali tekstovi o srpskoj ratnici, većinom februara 1916. godine, srpska vojska se sa albanske obale evakuiše na Krf, a deo jedinica nastavlja operacije u sadejstvu sa francuskim trupama u Novim oblastima (današnja Makedonija). Među tim borcima je i Slavka, o čemu svedoči portret koji je francuski slikar Almeri Lobel Riš naslikao novembra 1915. godine u Kavadarcima.
Taj crtež je Slavka lično potpisala ćirilicom, a danas se i on i akvarel cele figure mogu naći i kupiti na sajtovima koji prodaju reprodukcije Lobel Rišovih slika i grafika.
Slavka Tomić, časopis “Ilustrasion”, 28. oktobar 1916. godine
– Devojka narednik se na planini Babuni borila kao lavica. Nije htela da pođe sa vojskom u Albaniju i vratila se u Solun u nadi da će uskoro na strani Francuza ratovati protiv Bugara – napisao je francuski izveštač Žil Rato u francuskom Galu.
Srpska vlada je, uoči napada Austrougarske, Bugarske i Nemačke, 1915. godine od četa u Makedoniji formirala “Leteći žandarmerijski odred”, koji je bio direktno potčinjen Vrhovnoj komandi, a jedinicu je predvodio Jovan Stojković, našavši se tako ponovo na planini po kojoj je, još iz vremena vojevanja protiv Turaka, dobio nadimak Babunski.
Do početka bugarskog napada na Srbiju, oktobra 1915. godine, ta jedinica je služila za održavanje reda u Novim oblastima i za borbu protiv bugarske komitske akcije.
“Leteći žandarmerijski odred” je početkom bugarskog napada 1915. godine postao deo Trupa Nove oblasti i učestvovao u borbama protiv bugarskih jedinica. Od sredine oktobra 1915. godine, delovi odreda su se borili i u Kačaničkom klancu protiv delova 3. bugarske divizije.
Dopisnik pariskog Žurnala pisao je da su dobrovoljci žandarmerijskog odreda „pravili čuda od junaštva”.
– Dvesta žandarma, krveći se mesec dana, do 14. novembra branilo je Kačanički klanac – piše Žurnal.
Srpske ratnice
Tokom Prvog svetskog rata, prilike su zahtevale da žene budu angažovane i na poslovima koji su do tada bili prihvaćeni isključivo kao „muški”. U savezničkim armijama ipak nije bilo žena na prvim linijama fronta, pa je pojava srpskih ratnica bila senzacija. Skraćivale su kosu i trudile se da izgledom ne odudaraju od svojih saboraca, a ni po borbenosti nisu izostajale.
Najodlikovanija žena Velikog rata je Milunka Savić, a visoka odlikovanja ponele su i Sofija Jovanović, Natalija Bjelajac, Ljubica Čakarević i Flora Sends, koja se borila u redovima srpske vojske.
Za žandarme u Kačaničkom klancu se govorilo da se “bore sa bugarskim operativnim jedinicama kao risovi”, piše Žurnal.
Posle mesec dana borbi, zbog kasnog reagovanja i oklevanja sila Antante, francuske trupe generala Morisa Saraja prinuđene su na povlačenje ka Solunu, a sa njima se povlači i odred Babunskog, koji se našao u sastavu 8. puka afričkih lovaca.
Pojava žene ratnice je izazivala veliko interesovanje savezničkih vojnika i novinara u Grčkoj. Jedino je još među ruskim borcima bilo žena na prvoj liniji fronta. U knjizi “Heroine Velikog rata” E. V. Voltersa (London, oktobar 1916), kao primeri ratnica pominju se jedna “ruska amazonka”, čije ime nije navedeno, i srpska narednica Slavka Tomić.
– Bila je visoka i stamena devojka, stasa koji podseća na kakvog mladića koji se aktivno bavi sportom. I njeno lice više nalikuje izrazu nekog veselog i dobroćudnog mladića. Međutim, u tom izrazu se primećuju i blagost i nežnost, koje otkrivaju ženska osećanja. Nosi pripijenu šajkaču srpske vojske i prepoznatljiv vojnički šinjel sa zbijenom dugmadi duž grudi i epoletama na naramenicama. Na njenom šinjelu vidimo ordenje i odlikovanja. To znači da ta mlada Srpkinja nije bila samo aktivna žena vojnik već je bila i borac koga su krasile pozamašna hrabrost i razboritost. Njeno ordenje nam govori da je u službi provela najmanje dve godine, čime je stekla narednički čin, a za jednu osamnaestogodišnjakinju to je svakako jedinstveno iskustvo! – zapisao je Volters.
Anegdota koju je zabeležio francuski izveštač Žil Rato možda je opisuje još bolje.
“U srpskoj vojsci svi znaju ovu ženu narednika. Kad je sunarodnici sretnu na nekom solunskom keju, odmah joj prilaze i bratski je zagrle. Nedavno su joj u zabačenoj ulici prišla dva grčka vojnika. Jedan od njih ju je uzeo za ruke, tobože da joj čestita, a drugi joj je oteo novčanik u kom je čuvala sav novac koji je imala – trista franaka. Primetivši šta su joj uradili, devojka vojnik se zaklela da će se osvetiti.
Obišla je grad uzduž i popreko i dva dana kasnije se našla licem u lice sa dvojicom grčkih vojnika koji su je opljačkali. Skočila im je za vrat, uhvatila ih za kragnu tunike i tako odvukla do policijske stanice na Trgu slobode. U džepu jednog od lopova pronašli su novčanik te gospođice, u kom je ostalo malo više od dvesta franaka.”
Novinari su pisali i da je Slavka Tomić rođaka doktora Splavskog. Boleslav Splavski, Poljak, stigao je u Srbiju 1913. godine iz Kališa i radio je kao lekar u vojnoj bolnici u Beogradu. Tokom Prvog svetskog rata je bio upravnik privremene vojne bolnice u Velesu, a kasnije lekar bolnice u Solunu.
U dostupnoj dokumentaciji o doktoru Splavskom, koja se nalazi u arhivi Vojnomedicinske akademije u Beogradu, nema podataka koji bi mogli da pomognu u razotkrivanju rođačkih veza sa Slavkom, ni podataka iz kojih bi se bar moglo saznati iz kog je mesta rodom.
U britanskom Kraljevskom muzeju (Imperial war museum) sačuvan je i video-snimak Arijela Vargasa, u čijem je opisu navedeno da “srpska heroina pozira snimatelju tokom razgovora sa britanskim i srpskim oficirom. Prihvata cigaretu koju joj nude i osmehuje se, okružena svojim saborcima.”
U Srbiji se o Slavki nije pisalo za vreme Velikog rata. Ne zna se da li je, posle formiranja Solunskog fronta, nastavila vojevanje u komitskoj četi Jovana Babunskog oko Prespanskog jezera, ili je bila među borcima na Kajmakčalanu.
Ostalo je nepoznato da li je doživela trenutke pobede o kojoj je sanjala, i ako jeste – gde je posle nestala.
