Kao što je slučaj sa mnogim drugim srpskim srednjovekovnim kraljicama i princezama i o Jeleni Anžujskoj se vrlo malo zna. Žena srpskog srednjovekovnog kralja Uroša I i majka kraljeva Dragutina i Milutina i danas je prilično misteriozna ličnost u srpskoj istoriji, a upitno je skoro sve... počev od Jeleninog porekla.
Bila je supruga kralja i majka kraljeva. Podizala je crkve i manastire. Vladala je narodom i služila Bogu. Pred kraj života je postala pravoslavna monahinja i podigla manastir Gradac koji je u blizini Studenice i Sopoćana u kome je portretisana kao monahinja.
Da nije bilo ovoga verovatno bismo još manje znali o Jeleni Anžujskoj, ženi Stefana Uroša I Nemanjića. Ovako, freska makar malo rasvetljava njen život, a donekle i izgled.
O najvažnijoj kraljici iz srpskog srednjeg veka, i danas se jako malo zna. Najzanimljivije je to što je o poreklu ove žene, i pored slave koju je stekla među Srbima, prilično misteriozno.
Misteriozna dama plave krvi
Jedino što se može sa sigurnošću tvrditi kada je poreklo Jelena Anžujeske u pitanju jeste da je bila iz ugledne plemićke porodice. Sve ostalo se samo nagađa.
O njenim poduhvatima za vreme života Uroša I ništa se ne zna. U našu istoriju je ušla kao srpska kraljica “fruškog“ roda, a zbog toga što je južnoitalijanski kraljevi Karlo I i Karlo II, nazivaju u prepisci “dragom rođakom“, a oni su pripadali Anžujskoj dinastiji italijanskih vladara, i Jelena je ovekovečena kao “Anžujska”.
Arhiepsikop Danilo II koji je pisao žitije kraljice Jelene se, kada je njeno poreklo u pitanju, zaustavlja samo na tome da su neni roditelji bili vlastela “fruškog“ roda. Episkop Banjski i arhiepiskop Danilo II su radili na ustoličenju Jeleninog kulta u pravoslavnoj crkvi kako bi sprečili Rimokatoličku crkvu da pokrene pitanja groba i njene zadužbine Gradca kojeg je izgradila i u kome je i umrla.
Anžujska greškom?
Međutim, postoje i istraživači, kao što je Gordon Mek Danijel, koji tvrde da je Jelena unuka sestre Balduina II (krstaškog vladara u Carigradu) i da joj je pravo ime Jelena Anđelina.
On tvrde i da bi u tom slučaju Jelena Anžujska bila starija kćer ugarskog plemića Jovana Anđela, sremskog grofa i francuskinje Matilde de Vijan, koja je bila grofica Požege i Kovina. Jovan Anđeo bio sin vizantijskog cara Isaka II Anđela i Margarite Ugarske, koja je bila ćerka ugarskog kralja Bele III i Agnije de Šatonije. Jelenina majka je u ovom slučaju bila kćer Margarite od Namura i Anrija, grofa od Vijana.
Ako bi ove Mek Danijelove tvrdnje bile istinite, to bi značilo da je Jelenina sestra bila Marija koja se udala za Anselma de Šau, vojskovođe Karla Anžujskog u Albaniji. Zato i neki današnji naučnici smatraju da je Jelena Anžujska postala Anžujska greškom, možda i zbog pogrešnog čitanja i prevođenja Agelina.
Ovakvo tumačenje mnoge istraživače navodi na trag da je Jelena bila poreklom iz vizantijske porodice Anđela koja je tada vladala u Epiru i da nema nikakve veze sa vladarima Anžua u Francuskoj.
Pošto su Južna Italija, Ugarska i latinska Grčka geografski mnogo bliže Srbiji, mnogi smatraju da je verovatno da je Gordon Mek Danijel bio u pravu. Povezivanje Jelene sa Anžujcima i Francuskom se sada sve više smatra neosnovanom teorijom srpske istoriografije s kraja 19. i početka 20. veka.
