Osnovan davne 1694. godine, Novi Sad je dugo vremena bio centar srpske kulture, zbog čega je i dobio nadimak "srpska Atina", a mi vam donosimo priču o tome kako je dobio ime koje danas nosi.
Na današnji dan 1748. godine, ukazom carice Marije Terezije, Novi Sad je dobio status slobodnog kraljevskog grada u okviru austrijske monarhije.
Novi Sad zapravo dugo vremena i nije imao svoje ime. Naziv koji se koristio – Petrovaradinski šanac, značio je samo da to vojničko mesto pripada oblasti susednog utvrđenja.
– Iz pisanih dokumenata saznajemo da je Novi Sad dobio ime 1748. godine. Te godine u carskoj povelji nazvan je “Neoplanta”, s pravom da se ovaj naziv sa latinskog prevede na sve jezike. Na srpski je to prevedeno kao “Novi sad”, “Novi zasad” ili “Nova plantaža” – istakao je istoričar dr Miloš Savin na tribini “Istorijski značaj elibertacije Novog Sada 1748. godine” održana u utorak u klubu “Tribina mladih” Kulturnog centra Novog Sada.
„Mi, Marija Terezija, Božjom milošću carica rimska a kraljica Ugarske, Češke, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije, Rame, Srbije, Galicije, Lodomerije itd. itd. dajemo glasom ovoga pismena na znanje svakome, koga se tiče […] da taj toliko puta spominjani naš Petrovaradinski kameralni grad, koji leži na drugoj strani Dunava u bačkoj županiji na zemljištu Sajlovo, silom naše kraljevske moći i ugleda iz ranije navedenih razloga […] učinimo svojim slobodnim kraljevskim gradom i da ga uvrstimo, primimo i upišemo u broj, krug i red ostalih naših slobodnih kraljevskih gradova naše kraljevine Ugarske tako i naših naslednih zemalja, ukidajući mu dosadašnje ime Petrovaradinski Šanac, nađosmo za dobro da se ubuduće zove i da mu naslov bude Neoplanta, mađarski Uj-Videgh, nemački pak Ney-Satz, srpski Novi Sad i bugarski Mlada Loza”
Edikt carice Marije Terezije od 1. februara 1748. godine
Proces sticanja slobode od feudalnih i vojnih organa bio je težak i trnovit. Posebno svetlo na ovaj proces baca činjenica da je Novi Sad stekao autonomiju političkim putem, bez prolivene krvi.
Početkom 13. veka mađarski kralj je oduzeo Petrovaradin od jednog lokalnog feudalca zbog učešća u jednom ubistvu. Kralj je odlučio da ovamo preseli sveštenstvo iz nekih francuskih manastira i od tada počinje razvoj Petrovaradina od kojeg će kasnije zavisiti i razvoj Novog Sada – pomenuo je Savin ukazujući na daleki istorijat Petrovaradina.
Krajem 17. veka kod Novog Sada počinje izgradnja šanca, odnosno Mostobrana, koji je imao za cilj da naseobinu odbrani od zavojevača i spreči njihov prelazak na sremsku stranu.
Posle sklapanja Karlovačkog mira, u Novi Sad, u kojem je tada bilo oko 40 kuća, dolazi 215 graničarskih porodica i deo naselja prelazi u nadležnost srpskog kapetana.
– U narednim godinama preseljeno je u Novi Sad i jedno čitavo mesto ‒ Almaš (između Srbobrana i Temerina), jer su žitelji bili nezadovoljni odnosom tadašnjih ugarskih feudalnih vlasti. Taj deo grada danas se zove Almaški kraj ili Podbara – objasnio je istoričar.
Novi Sad je ubrzo postao neka vrsta bescarinske zone, bio je nadaleko glavno čvorište za trgovinu, pa su ugarske vlasti pokušale da spreče trgovinu sa Turcima.
Srbi u Novom Sadu bili su dobri trgovci i zanatlije, ali u svojim redovima nisu imali pravnike. To je bio ozbiljan problem, jer su pravne poslove vodili Nemci. Stoga se, početkom i sredinom 18. veka, u Novom Sadu školovalo veoma mnogo advokata, kako bi što veći broj ljudi bilo vično pravu.
Uskoro dolazi do dogovora Srba i Nemaca s ciljem da grad polaže račune isključivo caru i da se razvija trgovina. Oni se dogovaraju i da otkupe status slobodnog kraljevskog grada.
– Delegacija Novog Sada tim povodom otišla je u Beč da uzme kredit kojim bi otkupili svoju slobodu. Srbe je privilegija na kraju koštala 95.000 srebrnih forinti, jer su morali da potroše 15.000 forinti kako bi uspeli da stupe u kontakt sa najužim caričinim poverenicima i sa njom lično – ističe Savin.
Novi Sad je ovim dobio pravo na sudsku, zakonodavnu i izvršnu vlast, kao i na samostalno ubiranje poreza, a grad kakav dana poznajemo počeo je da nastaje.
Novi Sad je mogao biti Bačvar
Interesantno je pomenuti i to da je gradska delegacija u dvorskoj kancelariji predala molbu da se ime naselja promeni u Bačvar ili Dunavar, ali su te ideje odbijene. Kraljevski predlozi bila su imena Dunavar ili Vizkez, ali su se na kraju obe strane saglasile da ime bude Neoplanta i zbog simbolike – grada opustošenog ratovima iz kog je ponovo krenuo novi život.
