Beograd s kraja 19. i početkom 20. veka bio bi potpuno neprepoznatljiv današnjim stanovnicima glavnog grada. Mesto gde su živeli njihovi preci bila je omalena varoš koja je 1900. godine dostigla oko 69.000 stanovnika. Sredinom 19. veka skromna populacija bila je još manja, pa se broj stanovnika 1863. godine, na primer, svodio na svega petnaestak hiljada ljudi.
O ovome priča Đorđe Mamula, mladi istoričar koji je pažljivo skupljao i analizirao ove podatke, pogotovo se oslanjajući na statističke godišnjake Kraljevine Jugoslavije u periodu od 1900. do 1910. godine.
Manje žena
S početka 20. veka broj stanovnika u gradu je rastao, ali su porodice, primorane da žive gradskim životom imale manji broj članova. Veliki priliv sa svih strana napravio je šaroliki grad u kom su se mogli čuti razni naglasci, videti različiti ljudi i jesti jela poreklom sa drugačijih podneblja. Broj stanovnika se tokom 90 godina, od 1820. do 1910. povećao oko 20 puta, od svega 4.500 do 90.000 – objašnjava Mamula.
U periodu od 1890. do 1900. godine, dakle tokom poslednje decenije 19. veka, samo trećina stanovnika prestonice bila je rođena u Beogradu, dok se za prvih pet godina 20. veka u varoš doselilo još oko 11.000 ljudi.
– Interesantan podatak iz tog doba je da je u gradu konstantno bilo više muškaraca nego žena. Godine 1900. odnos je bio 40.302 muškarca prema svega 29.467 žena. Taj odnos je bio sličan i prema podacima nastalim pet godina kasnije, kada je muškaraca bilo 46.089, a žena 34.658. Ova konstantna pojava objašnjava se većim prilivom muške radne snage, ali i velikom smrtnošću žena, pogotovo prilikom porođaja. Istovremeno, ovoj disproporciji doprinosio je i veći broj rođene muške dece. Izuzetak je bio samo 1907. godine, kada je u gradu rođeno 900 devojčica naspram 889 dečaka – dodaje Mamula.
Stručno rečeno, porast stanovništva u to doba bio je moguć samo mehaničkim priraštajem, dakle naseljavanjem, jer je smrtnost bila velika i znatno je premašivala broj novorođenih.
Velika smrtnost i kratak prosečni životni vek bili su stalna pojava u Beogradu na početku 20. veka. Tako je 1900. godine prosečna starost umrlih svega 31,74 godine. Godine 1907. stanje se neznatno popravilo na 32,98 godina – objašnjava sagovoornik Novosti.
Tako Mamula ističe podatke koji govore o brutalnoj težini života u Beogradu toga doba. Statistika kaže da je 1900. godine u gradu umrlo 1.669 osoba. Stuktura umrlih je gotovo zaprepašćujuća za današnje pojmove: 310 je bilo beba do jedne godine, 328 mladih od dve do 19, 415 stanovnika od 20 do 39, 351 stanovnik od 40 do 59 godina, a starijih od 60 godina bilo je najmanje – 265.
– Razlozi za toliko visoku stopu smrtnosti početkom 20. veka uglavnom su bili vezani za loše i negihijenske uslove života kao i neminovnost boravka u prenaseljenim stanovima. Svest o higijeni bila je vrlo niska. Velika smrtnost uzrokovana je zaraznim bolestima, pogotovo tuberkulozom koja je u to vreme u većini slučajeva imala fatalan ishod. Na kraju, značajan broj porodica imao je jedno ili dva deteta, a velika je bila smrtnost novorođenčadi na porođajima kao i u prvoj godini života – kaže Mamula.
Trećina iz prestonice
Stranci
Početkom 20. veka stranci u Beogradu su u značajnoj meri bili pokretačka snaga koja je uticala na ubrzanu urbanizaciju grada.
U velikoj meri su bili vezani za Srbiju, bili su dobrotvori i zadužbinari, a mnogi su učestvovali u oslobodilačkim ratovima 1912-1918. Izdvojićemo samo neke, poput cincarske porodice Nikole Antula, italijanske kamenoresce Bertoto, Delini koji su držali prve apoteke, Kidis je osavremenila obradu kože, Čehe Rosulek, potom Šondu, poznata prezimena Bajloni, Vajfert, Mekenzi, Jenko, Kon, Vinaver…
Neke zanimljivosti posebno privlače pažlju, pa je tako Beograd imao veliki broj porodica bez dece ili sa malim brojem mališana.
– Popis iz 1900. godine pobrojao je 13.473 porodice u Beogradu, dok ih je pet godina kasnije bilo 14.790. Zanimljivo je da je najveći broj porodica imao jedno, odnosno dva deteta. Promene su se odnosile na doseljavanje mladog stanovništva i sve teže uslove za osnivanje porodice – dodaje Mamula.
Na početku 20. veka, 1900. godine, prema statističkim godišnjacima Kraljevine Srbije broj građana druge nacionalnosti iznosio je 13.475 ljudi. Kako u samom godišnjaku nije bila pomenuta precizna struktura, naš sagovornik se osvrnuo na popis iz 1889. godine, koji takođe slikovito govori o beogradskim “strancima”.
Tamo nailazimo na podatak da je u gradu živeo 4.341 Nemac, Jevreja je bilo 2.599, a Mađara 1.008. Beogradskih Čeha bilo je 731, Italijana 263, a Hrvata 335. U Beogradu je 1889. godine živelo i 27 Engleza, 50 Bugara, 58 Slovaka, 59 Francuza i 96 Slovenaca, dok je Cincara bilo 184, Poljaka 178, Grka 225, a Rumuna 195.
Početkom 20. veka su postojali krajevi gde su živele veće grupe pojedinih naroda. Tako su se Nemci uglavnom bavili modernim zanatima, poput tipografskog ili knjigovezačkog, i naseljavali su se na istočnom delu Vračara, a Česi su bili u okolini Cvetkove pijace. U centru su odranije živeli Grci, Jevreji, Turci i Cincari. Posle odlaska Turaka, Cincari se češće naseljavaju u Stari Zerek, odnosno Dubrovačku ulicu. To je bila raskrsnica Uzun-Mirkove i Kralja Petra sa okolinom, deo grada koji su umnogome već činili Jevreji, Grci i Cincari – dodaje Mamula.
U to vreme ovaj deo grada nosio je ime “Zerek” što bi na turskom značilo “pogled”. Možda je to danas neobično, ali sa današnjeg Studentskog trga nekada je pucao prelep pogled na Dunav i banatsku obalu, s obzirom na to da nije bilo današnjih velikih građevina, pa je vidik bio dalek i raskošan.
Hleb
Skupljajući podatke, sagovornik Novosti se oslanjao na obimnu literaturu, pa tako pronalazi i podatak da se hleb na početku 20. veka u Beogradu pravio uglavnom kao somun, dakle ovalnog oblika.
Tek posle Prvog svetskog rata veknasti hleb je bio prihvaćen kao standardni. Mamula nalazi podatak Mate Miloševića koji je opisivao izvesnog Grubera i njegovu pekaru koja je još u to vreme pravila vekne hleba. Gruber je došao iz zemunskog Francestala i u Pop-Lukinoj ulici napravio najmoderniju pekaru onog doba.
